Çoğu memeli gibi Homo Sapiens de dimorfiktir, yani bu türün dişi ve erkek üyeleri arasında fizyolojik, psikolojik, biyolojik nitelikler bakımından sistematik farklılıklar vardır. Psikometristler arasında uzun süredir tartışılan bir konu da bu farklılıkların bilişsel kabiliyetleri/zekayı kapsayıp kapsamadığıdır. Bu yazının konusu da zeka çalışmaları literatürünün bu konuda ne söylediğidir. İki ana kamp, kadın ve erkekler arasında g (genel zeka) farkı olmadığını söyleyen g-nötral ve kadın ile erkekler arasında zeka farkı olduğu söyleyen g-farklılıkçılardır.
g-nötraller, her ne kadar IQ testlerinde ölçülen farklı kabiliyetler arasında cinsiyet farkları olsa da genel bir zeka farkı olmadığını iddia ederler. Diana Halpern, Sex Differences in Cognitive Abilities‘de şunu söylüyor: “‘Hangi cinsiyet daha zeki?’ sorusundaki hata, bir cinsiyetinden diğerinden daha zeki olduğu varsayımını içermesidir. Bu kitapta incelenen araştırmalarda, bazı alanlarda istikrarlı cinsiyet farkları gözlemlenirken bazı alanlarda böyle bir fark bulunamıyor… Fakat bu, hiçbir şekilde bir cinsiyetin diğerinden zeki olduğu anlamına gelmiyor. Sorulabilecek daha anlamlı sorular, bilişsel kabiliyetlerde cinsiyet farklarının ne zaman, nerede ve nasıl bulunduğudur.” (Halpern, 2012: 98)
IQ testlerinde bulunan farklar, ortalamada kadınların bazı hafıza türlerinde (kısa süreli hafıza, sözel çalışma belleği, eylemsel bellek) erkeklerden daha iyi, bazılarında (uzamsal bellek, öz bellek Lütfen bir Gist URL'si kimliği belirtin.) erkeklerin daha iyi olduğunu gösteriyor. Bunun yanında farklı testler kadınların sözel kabiliyetlerinin erkekleren daha üstün olduğunu, erkeklerin ise görsel-uzamsal (visuospatial) kabiliyetlerinin daha yukarıda olduğunu buluyor. (Halpern, 2014: 91-156) Charles Murray de Human Diversity: The Biology of Sex, Race and Class’ta literatürü özetledikten sonra, kendi pozisyonunun spesifik kabiliyetlerde farklar bulunsa da g üzerinde bir fark olmadığını söylüyor. (Murray, 2020: 87)
Arthur Jensen, magnum opusu g Factor: The Science of Mental Ability’de, çeşitli IQ testlerini faktör analizine tabi tutuyor ve g üzerinde cinsiyetler arasında bir fark olmadığını belirtiyor. (Jensen, 1998: 539)
Cinsiyetler arası genel zeka farkının olduğunu iddia eden g-farklılıkçı kampın en büyük savunucuları Richard Lynn ve John Philippe Rushton. Richard Lynn, iki olgudan yola çıkarak erkekler ve kadınlar arasında genel zeka farkı olması gerektiğini ifade ediyor: 1) Kadınlar ve erkeklerin beyin büyüklükleri arasında fark olması, 2) Beyin büyüklüğü ve zeka arasında pozitif korelasyon olması. Lynn, bu iki bilgiden yola çıkarak erkekler ve kadınlar arasında yaklaşık 4 IQ puanına denk bir fark olması gerektiğini söylüyor. Bu hesap, erkek-kadın beyni arasındaki erkek lehine standart sapma * beyin büyüklüğü-zeka korelasyonu denkleminden bulunuyor. Lynn’in dayandığı çalışmalara göre bu: .78d*.35d= .27d= 4.05 IQ puanı (Lynn, 1994; Lynn 1999)
Buna ek olarak, Lynn’in “Gelişim Teorisi” olarak isimlendirdiği kuramına göre, cinsiyetler arası zeka farkları çocukken ya yok ya kadınlar lehine, ergenlikte eşit ve yetişkinlikte erkekler lehine olacak olması gerekiyor. Bunun, yaşlandıkça biyolojinin oturduğu ve kalıtımsallığın arttığı Wilson Etkisi’yle birebir alakası var gibi görünüyor.
Bu yazıda, hem meta-analiz çalışmalarına hem de temsil kabiliyeti yüksek tekil çalışmalara bakarak hangi teorinin daha çok delile sahip olduğunu incelemeye çalışacağım.
İlk meta-analiz çalışmasında, Richard Lynn ve Paul Irwing, 57 ülkeye ait Progresif Matris testlerini analiz ediyorlar. (Lynn & Irwing, 2004). Lynn’in Gelişim Teorisi’ni destekler biçimde, zekâ farkları kademeli olarak değişiyor. Yetişkinlerde erkekler lehine .30d yani 4.5 puan bir fark olduğu sonucu çıkıyor.
James Flynn, Lynn & Irwing’i (2005), birbirleriyle gruplanmaması gereken çalışmaları (gelişmemiş ülkeler ile gelişmiş ülke verileri, farklı nesillere dair çalışmalar gibi) aynı anda kullandığı için eleştirir. (Flynn, 2017) Flynn, sadece çağdaş döneme dair testler baz alındığında Raven Matrislerinde bir fark olmadığını söyler.
Lynn, yanıt makalesinde cinsiyet farklarının devam ettiğini söyleyerek yanıt veriyor. (Lynn 2017b) Lynn, genel nüfusu temsil kabiliyetine sahip 10 modern çalışmanın ortalamasında farkı .21 (3.15 IQ puanı) olarak buluyor. Çalışmalarda fark bulunmayan tek ülke Arjantin.
Bunun yanında, Flynn’in analizinde, 14 genel zeka testinin de benzer bir sonuç (2.81 puan) veriyor.
Aynı makalede Weschler Yetişkin Zeka Ölçeği ve WYZÖ-dışı testler için de analiz yaptığında, WYZÖ’de 2.64 puan fark varken WYZÖ-dışı testler için fark bulamıyor. WYZÖ-dışı testleri sadece yetişkinleri (16+) kapsayacak şekilde aldığımızda, testlerin ortalaması erkekler lehine .21d yani 3.15 puan oluyor.
Richard Lynn, literatür özeti olarak sayılabilecek (Lynn, 2017a)’de, hemen her test için yapılmış çalışmaları bir araya getiriyor. Tüm sonuçlar için ortalama olarak yaklaşık .23d (3.45 puan) ortaya çıkıyor.
Tekil çalışmalarda, spesifik olarak g farkını ölçen ve çok katı (yüksek) araştırma kriterlerine uyan çalışma sayısı az olsa da mevcut. Bu kriterler Nyborg (2003)’da belirtildiği şekilde: örneklem grubunun tarafsız olması, seçilen testin alttest sayısının 9 veya daha fazla olması, test çeşitliliğinin yeterli olması, cinsiyet yüklerinin g üzerinde istatistiksel olarak anlamlı olması, Schmid-Leiman Transformasyonuyla Hiyerarşik Faktör Analizi uygulanması, testlerarası korelasyon matrisine nokta çift sıralı eşdeşleme uygulanması. Nyborg, 2005 tarihli kendi makalesini yazdığı sırada bu kriterlerin hepsini karşılayan iki makale olduğunu belirtiyor.
Bunlardan ilki, İspanya’da 14-95 yaş arası 1369 (703 kadın 666 erkek) katılımcıdan oluşan ve WYZÖ-III’e dayalı olan (Colom et al. 2002). Sonuçları aşağıda görülebilecek çalışmada, ortalama fark erkekler lehine .24d (3.6 puan) olarak bulunuyor.
Bahsi geçen ikinci çalışma ise Nyborg (2005). Bu çalışmayla ilgili en büyük sorun katılımcı sayısının düşük olması (31 erkek, 31 kadın) fakat grup seçimi dikkatli yapıldığı sürece bu sayı bir sorun çıkarmayabiliyor. Kendi çalışmasında Colom et al.’e yakın biçimde .21d (3.15 IQ puanı dengi) bir fark buluyor.
Bir diğer yüksek kriterli çalışma ise (Jackson & Rushton, 2005). Jackson ve Rushton, ABD’nin yükseköğretim sınavı SAT’ın “geçerlilik çalışma örneklemi” olan 1991 versiyonundan yaklaşık 100 bin katılımcının (%50 erkek %50 kadın) sonuçlarını inceliyor. SAT’ın g-yükünün yüksek olduğu ve IQ testleriyle yüksek (>.80) korelasyona sahip olduğu bilindiği için IQ testi proxysi olarak kullanılabiliyor. Önceki çalışmalara yaklaşık biçimde .24d (3.6 IQ puanı) bir fark buluyorlar.
Richard Lynn’in Gelişim Teorisi’ni test eden (Arribas-Aguila, Abad, Colom 2019), 12-18 yaş aralığında 10,300 katılımcı üzerinde yüksek g-yüklü testler ile çalışma yapıyor. Sonuçlar Lynn’in teorisini destekler biçimde yaşla birlikte ortaya çıkıp artan bir g farkı buluyor. 12 yaşında 0.1 olan g farkı, 18 yaşında 5.3 puana çıkıyor.
Beyin büyüklüğü ve zekada cinsiyet farkını inceleyen (van der Linden et al., 2017), 900 katılımcılı bir MRI çalışması. Elde bilişsel kabiliyet verileri de bulunan katılımcılar üzerine yapılam bu çalışmada, a) genel zekada 3.75 puana denk cinsiyet farklılığı olduğu ve, b) bu farka kısmen beyin büyüklüğünün aracılık ettiği görülüyor.
Hem yüksek bir örneklem grubuna sahip hem de katı kriterlere sahip olup da cinsiyet farkı bulamayan tek çalışma (Iliescu et al., 2016). Romanya’da yaklaşık 15 bin katılımcılı, 6 farklı testi içeren bu çalışmada ne genel zekada ne de ikincil bilişsel kabiliyet katmanında bir fark gözlemleniyor, bu tüm yaş grupları için aynı. Araştırmacılar, makalenin “kısıtlamalar” kısmında kullanılan bazı testlerin cinsiyet farklarını minimize edecek biçimde tasarlandığını, sonuçta bunun etkili olabileceğini belirtiyor.
Literatüre bakıldığında, erkek ve kadınlar arasında ortalamada .20-30d (3-4.5 IQ puanı) fark olduğunu söylemek mümkün, elimizdeki veriler bir fark olmadığı hipotezini desteklemiyor. Burada, hem metnin gereğinden fazla uzamaması hem de genel resmi etkilemediği için dışarıda bırakmak durumunda olduğum pek çok çalışma mevcut olduğunu belirtmem gerekiyor.
Bunun yanında, ufak bir parantez olarak cinsiyetleriçi dağılımdan da bahsetmekte fayda var. Erkekler ile kadınların arasındaki bir diğer fark, erkeklerin kadınlara göre dağılımda daha fazla farklılık göstermesi. Kadınlar, ortalama yakınına daha çok dağılmışken erkekler çan eğrisinin her tarafında orantısız olarak temsil ediliyorlar. Yani çok yüksek zekalı (130 IQ+) erkek oranı, kadın oranından daha yüksek ve daha yükseklere çıkıldıkça bu makas gittikçe açılıyor.
Kaynakça
Arribas-Aguila, D., Abad, F. J., & Colom, R. (2019). Testing the developmental theory of sex differences in intelligence using latent modeling: Evidence from the Tea Ability Battery (bat-7). Personality and Individual Differences, 138, 212–218. https://doi.org/10.1016/j.paid.2018.09.043
Colom, R., García, L. F., Juan-Espinosa, M., & Abad, F. J. (2002). Null sex differences in general intelligence: Evidence from the Wais-III. The Spanish Journal of Psychology, 5(1), 29–35. https://doi.org/10.1017/s1138741600005801
Flynn, J. R. (2017). Male and female balance sheet. Mankind Quarterly, 58(1), 43–68. https://doi.org/10.46469/mq.2017.58.1.3
Halpern, D. F. (2012). Sex differences in cognitive abilities. Psychology Pr. Taylor & Francis.
Iliescu, D., Ilie, A., Ispas, D., Dobrean, A., & Clinciu, A. I. (2016). Sex differences in intelligence: A multi-measure approach using nationally representative samples from Romania. Intelligence, 58, 54–61. https://doi.org/10.1016/j.intell.2016.06.007
Jackson, D. N., & Rushton, J. P. (2006). Males have greater G: Sex differences in general mental ability from 100,000 17- to 18-year-olds on the Scholastic Assessment Test. Intelligence, 34(5), 479–486. https://doi.org/10.1016/j.intell.2006.03.005
Jensen, A. R. (1998). The G factor: The science of mental ability. Praeger.
Lynn, R. (1999). Sex differences in intelligence and Brain Size: A developmental theory. Intelligence, 27(1), 1–12. https://doi.org/10.1016/s0160-2896(99)00009-4
Lynn, R. (2017). Sex differences in intelligence: Reply to comments. Mankind Quarterly, 58(1), 145–156. https://doi.org/10.46469/mq.2017.58.1.14
Lynn, R. (2017). Sex differences in intelligence: The developmental theory. Mankind Quarterly, 58(1), 9–42. https://doi.org/10.46469/mq.2017.58.1.2
Murray, C. A. (2020). Human diversity the biology of gender, race, and class. Twelve.
Nyborg, H. (2003). Sex differences in g. Içinde H. Nyborg (Ed.), The scientific study of general intelligence: Tribute to Arthur R. Jensen. Oxford: Pergamon
Nyborg, H. (2005). Sex-related differences in general intelligence G, brain size, and social status. Personality and Individual Differences, 39(3), 497–509. https://doi.org/10.1016/j.paid.2004.12.011
van der Linden, D., Dunkel, C. S., & Madison, G. (2017). Sex differences in brain size and General Intelligence ( G ). Intelligence, 63, 78–88. https://doi.org/10.1016/j.intell.2017.04.007
Richard Lynn'in çalışmalarında ciddi problemler var. Bunun en büyük göstergesi hem kendi çalısmaları arasında hem de datasetine dahil ettiği araştırmalar arasında ciddi farklar bulunmasıdır.