1. Zeka: Tanımı, Yapısı, Ölçümü
1.1. Zeka nedir?
Zekayı tanımlarken sosyal bilimlerdeki diğer kavramları tanımlarken karşılaştığımız sorunlarla karşılaşıyoruz; teorik ve pratik kısıtlamalar, kapsam ve dışlam kriterleri üzerindeki tartışmalar nedeniyle tek bir tanımın o fenomenin hakkını verebilmesini imkânsız kılıyor. Tanım tartışmaları bu yüzden kısır ve bir noktada önemsiz. Ben Linda Gottfredson’ın tanımını kullanmayı yeğliyorum (Gottfredson, 1997):
“Zeka, akıl yürütmeyi [muhakeme], planlamayı, problem çözmeyi, karmaşık fikirleri kavramayı, çabucak öğrenmeyi ve deneyimden ders çıkarıp öğrenmeyi kapsayan çok genel bir kabiliyettir.”
Yeterince sezgisel ve sağduyuya yakın bir tanım ve bundan sonra zeka dediğimde bilgi işleme hızı, planlama, akıl yürütme, problem çözme gibi kabiliyetlerin tamamını kast edeceğim.
1.2. Zekanın Yapısı: Spearman’ın g’si
Zekanın yapısı hakkında şu anki konsensus, Charles Spearman tarafından 20. Yüzyılın başlarında ortaya atılan Spearman’ın g Hipotezi üzerine kurulu ‘üç katman kuramı’ ve varyasyonlarıdır. (Carroll, 2003)
Spearman, tüm bilişsel kabiliyetlerin altında yatan tek bir “genel zeka faktörü” olduğunu ileri sürmüştür ve bu küçük harf “g” ile gösterilmektedir. Her ne kadar 1960’lara kadar bir süreliğine gözden düşmüşse de, bilhassa Arthur jensen’in çalışmalarıyla tekrar popülerliğini kazanmıştır. Bugün hemen hemen tüm zeka uzmanları g’nin varlığını kabul etmektedir.
Üç Katman Kuramı’nda, zekanın üç katmanlı hiyerarşik bir yapıdan oluştuğu söylenmektedir. Bu katmanların içeriği tercih edilen modele göre değişkenlik gösterebilir. Bu katmanlarda en üstte g (genel kabiliyet, genel zeka) bulunur. g’nin altında, geniş kapsamlı kabiliyetler bulunmaktadır. Bunlardan bazıları:
gf (fluid reasoning/akışkan akıl yürütme): yeni bilgileri işleyebilme, aşina olunmayan sorunları akıl yürütmeyle özgün biçimde çözebilme gibi kabiliyetleri içerir.
gsm & glr (short-term memory/long-term memory) kısa süreli hafıza ve uzun süreli hafıza): edinilen bilgileri ne kadar süreli saklayabildiğinizi ve ne kadar çabuk çağırabildiğinizi belirleyen kabiliyetler. Bunları ayrı ayrı alanlar olduğu gibi gm adı altında tek kabiliyet olarak alan da vardır.
gc (comprehension-knowledge/algı-bilgi): bu, kişinin edinilmiş bilgisinin kapsamını, bu önceden edinilen bilgileri kullanarak akıl yürütmeyi içeren kabiliyet.
Grw (writing & reading ability/okuma yazma kabiliyeti): temel yazma ve okuma becerilerini içeren kabiliyet.
Favori üç katman modelinize göre, bu geniş kapsamlı kabiliyetlerin sayısı 4 ila 10 arasında değişir. Bu geniş kapsamlı kabiliyetlerin altında da her geniş kapsamlı kabiliyete bağlı dar kapsamlı kabiliyetler bulunur. örneğin, grw’ye (okuma yazma kabiliyeti) bağlı dar kapsamlı kabiliyetlerin içinde okuma hızı, okuduğunu anlama, imla hatası gibi spesifik beceriler vardır.
Tüm bu genel, geniş kapsamlı ve dar kapsamlı kabiliyetler birbiriyle yüksek oranda (r= .65-90) ilişkilidir. Zeka araştırmacıları zekadan bahsettiğinde çoğunlukla, hiyerarşinin en tepesinde bulunan ve diğer tüm kabiliyetleri temelleyen genel zekayı (g) kast ederler. Bu yüzden (ileride bahsedeceğim gibi), örneğin, IQ’nun artıp azalmasını tartışırlarken, artışın g üzerinde olup olmadığına, yani IQ artışının spesifik bir kabiliyette mi yoksa genel zekada mı olduğuna dikkat ederler.
Genel zekanın en büyük rakibi, birbirinden bağımsız birden çok zeka türünün olduğunu söyleyen Gardner’ın Çoklu Zeka Kuramı’dır fakat bu kuramın herhangi bir empirik desteği yoktur; zaten bu kuram empirik olarak ölçülebilecek şekilde de tanımlanmamıştır. (Waterhouse, 2006). O yüzden bu çoklu zekaya inanç medyada, eğitim sektöründe ve alana aşina olmayan genel halk arasında yaygınken uzmanlar tarafından kabul görmez. (Rindermann, 2020)
1.3. Zekanın Ölçümü
Zeka, IQ testi olarak bilinen testler aracılığıyla ölçülür. şu an kullanılan pek çok resmî IQ testi vardır: en ünlüleri Raven Matrisleri, Wechsler ölçekleri (Yetişkinler için Wechsler Yetişkin Zeka Ölçeği/WAIS , çocuklar için Weschler Çocuk Zeka Ölçeği/WISC), Stanford-Binet Zeka Ölçeği, Woodcock-Johnston Bilişsel Kabiliyet Testleri olmakla birlikte pek çok alternatifi de vardır. Resmî testlerin güvenilirliği, iç tutarlılığı ve testler arası tutarlılığı yüksektir. Bunun yanında IQ ile korelasyonu çok yüksek (>.85) olduğu için eğitim başarı testleri (örneğin PISA, ABD için SAT gibi) de zeka testine vekaleten kullanılmaktadır.
Bazı testler daha kültür yüklüyken (yani edinilmiş bilgiyi kullanmayı daha çok içerirken) kültür yükü düşük testler önceden edinilmiş bir bilgi varsaymazlar, sadece soyut akıl yürütmeyle yapılabilirler, örneğin Raven Matrisleri kültür yükü düşük testlerin en bilinen örneğidir. İkinci türden testlerin g yükü daha yüksektir, yani g’yi daha iyi ölçer ve evrensel olarak kullanılabilir. İyi hazırlanmış bir testte, testin içindeki alt-testlerin kültür yükü dengesine dikkat edilir.
Zeka sınıflandırmasında, ortalama 100 ve standart sapma 15 olarak alınır. Yani 130 IQ’ya sahip biri, ortalamadan 2 standart sapma yüksektir, 85 IQ’ya sahip biri bir standart sapma düşüktür.
1.4. Genetik mi çevresel mi?
Zekayla ilgili en merak edilen sorulardan biri, zekayı genetiğin mi çevrenin mi belirlediğidir. Bu soruya ikiz çalışmaları, evlat edinme çalışmaları, genom çapı ilişki araştırmaları gibi farklı yöntemlerle yanıt bulunmaya çalışılır. Zekanın ciddi bir kısmının kalıtsal olduğunu biliyoruz; çocuklarda kalıtsallık %20-40 arasıyken yetişkinlerde bu %80’e kadar çıkabilmektedir. (Bouchard, 2004) Çocuklar ve yetişkinler arasındaki bu büyük farkın nedeni, yaşla birlikte biyolojik etkenlerin etkisinin artmasıdır, buna Wilson Etkisi denir. Çocuklarda zeka çevresel etkenlerden daha çok etkilenirken, yetişkinliğe geçildiğinde biyoloji artık baskın etken olur ve zeka da stabil hâle gelir.
Burada kalıtsallığın birey değil popülasyon düzeyinde hesaplandığını eklemek gerekir, zeka .55 (%55) kalıtsaldır dendiğinde kast edilen şey, verili bir popülasyondaki zeka farklılıklarının (ya da varyasyonlarının) %55’inin genetik/biyolojik faktörlerle açıklanabildiğidir. “Bir kişinin zekasının ne kadarı genetik ne kadarı çevresel” sorusu makul olmakla birlikte cevaplamak daha zordur.
1.5. Zekayı artırmak mümkün mü?
Yukarıdaki soruyla ilişkili olarak, zekanın değiştirilebilirliği de en çok merak edilen şeylerden. Açıkçası literatür bu konuda bize optimist olmak için pek bir şey söylemiyor. Çok temel bazı şeyler dışında (yetersiz beslenme, iyot eksikliği gibi) zekayı kalıcı biçimde artırmaya yönelik çalışmaların hemen hiçbiri başarılı değil. Eğitim süresinin IQ’yu artırdığı biliniyor. (Ritchie, 2018) Fakat yakından incelenince eğitimle gelen IQ artışının g üzerinde olmadığı görülüyor. (ta Nijenhuis, 2014) Yani eğitim dar kapsamlı becerilerden bazılarını (okuma yazma kabiliyeti gibi) geliştirdiği için IQ’da bir artış görülse de bu genel zekayı etkilemiyor, sadece öğrencilerin belirli alt-testlerde daha başarılı olmasını sağlıyor.
1.6. Flynn Etkisi
Flynn Etkisi, Batı’da ve diğer gelişen ülkelerde görülen düzenli IQ artışına (her on senede ortalama 3-4 puan) verilen isim. Her ne kadar daha öncesinde de biliniyor olsa da ilk sistematik belgelemesini yapmış olan James Flynn’e atfedilir.
Flynn etkisi, zekanın büyük oranda çevresel olduğuna ve artırılabileceğine dair gösterilen en büyük kanıt olsa da, Flynn bu artışların gerçek bir zeka artışı olmadığını söylemektedir. (Flynn, 1987) Flynn Etkisi, g yükü yüksek testlerde azalır veya kaybolur, hatta bazı çalışmalarda IQ artışı olsa da g’de düşüş olduğu görülmektedir. (Dutton & Woodley, 2018)
Flynn etkisi biraz kara kutudur, tam olarak nedeni bilinmese de makul bir tez, modern çağın eski çağlara göre çok daha kompleks olmasının daha kompleks düşünebilme yetisini gerektirdiği, bu yüzden soyut düşünme kabiliyetinde bir artış yaşandığıdır. (Lindsey, 2013) Bunun yanında yukarıda belirtildiği gibi eğitimin yaygınlaşması da ayrı bir faktördür. Fakat nihayetinde IQ artışı g üzerinde olmadığı için tam olarak zeka artışı olup olmadığı meçhuldür. Eğer zeka ile g’yi kabul ediyorsanız değildir fakat sizin için önemli olan geniş kapsamlı kabiliyetlerden bazılarıysa, artışın olduğunu söyleyebilirsiniz. Bu, daha ziyade semantik ve önceliklerle ilgili bir tartışma gibi durmaktadır.
2. Zeka: Pratik Önemi
2.1. Bireysel Düzeyde Zekanın Önemi
Zeka, hayattaki birçok sonuçla orta-yüksek düzeyde ilişkiye sahiptir. (Strenze, 2015), zekanın farklı sonuçlarla ilişkisini özetliyor. Buna göre, zeka ve akademik başarı, iş performansı, gelir, yaratıcılık, beceri edinimi gibi pek çok sonuçla olumlu ve yüksek korelasyona sahip. (Her ne kadar Strenze gelir ile ilişkisini .20 olarak alsa da, daha anlamlı bir metrik olan hayat boyu gelir ortalaması ile ilişkisi .40’a yakındır. (Dalliard, 2016))
Zekanın planlama, akıl yürütme, ileriye dönük düşünme gibi şeylerle ilişkisini göz önüne alınca hayatın pek çok alanında bu kadar yüksek etkiye sahip olması şaşırtıcı değil.
2.2. Ulusal Düzeyde Zekanın Önemi
Bunun yanında, bir ülkenin ortalama IQ’sunun çeşitli göstergelerle ilişkisini inceleyebiliriz.
Ulusal IQ ortalamaları ile olumlu hemen her şey pozitif korelasyona sahipken, olumsuz göstergelerin hepsi negatif korelasyona sahip. Richard Lynn ve Tatu Vanhahen’in 2012 çalışmasına göre r>.50 olan bazı göstergeler:
Kişi başına düşen milli gelir, eğitim başarısı, bilimsel başarı, ekonomik ve siyasal özgürlükler
Ulusal IQ ile -.50’den fazla (düşük?) ilişkiye sahip bazı göstergeler:
Gelir eşitsizliği, çeşitli bulaşıcı hastalıklar, önlenebilir ölüm oranı, yolsuzluk, şiddetli suç
Yani, ortalama IQ ile ülke refahı arasında yüksek düzeyde bir ilişki var. (Lynn & Vanhahen, 2012)
3. Zekamı Nasıl Ölçebilirim?
Zeka testlerinin Türkiye standardizasyonu yapılmadığı için şu anda Türkiye’de resmî ölçüm yapan bir kurum yok. Yine de Mensa Danimarka’nın online IQ testinin resmi testlere çok yakın sonuç verdiği biliniyor, bu yüzden burayı (kusursuz olmayan) bir araç olarak kullanabilirsiniz.
İleri okuma
Intelligence: All That Matters, Stuart Ritchie (2015)
In the Know: Debunking 35 Myths About Human Intelligence, Russell Warne (2021)
Intelligence and Human Abilities: Structure, Origins and Applications, Colin Cooper (2014)
The Intelligence of Nations, Richard lynn (2019)
Intelligence: a Unifying Construct for the Social Sciences, Richard Lynn & Tatu Vanhahen (2012)
KAYNAKLAR
Bouchard, T. J. (2004). Genetic influence on human psychological traits. Current Directions in Psychological Science, 13(4), 148–151. https://doi.org/10.1111/j.0963-7214.2004.00295.x
Carroll, J. (2003). Chapter 1 – The Higher-stratum Structure of Cognitive Abilities: Current Evidence Supports g and About Ten Broad Factors. İçinde, Nyborg, H. (2003). The scientific study of general Intelligence: Tribute to Arthur R. Jensen. shf. 5-21.
Dalliard. (2018, June 10). IQ and permanent income: Sizing up the "IQ paradox". Human Varieties. Retrieved April 7, 2022, from https://humanvarieties.org/2016/01/31/iq-and-permanent-income-sizing-up-the-iq-paradox/
Dutton, E., & Woodley, M. (2018). At Our Wits’ End: Why We’re Becoming Less Intelligent and What it Means for the Future. Andrews UK Limited.
Flynn, J. R. (1987). Massive IQ gains in 14 nations: What IQ tests really measure. Psychological Bulletin, 101(2), 171–191. https://doi.org/10.1037/0033-2909.101.2.171
Gottfredson, L. S. (1997). Mainstream science on intelligence: An editorial with 52 SIGNATORIES, history, and bibliography. Intelligence, 24(1), 13–23. https://doi.org/10.1016/s0160-2896(97)90011-8
Lindsey, B. (2013). Human capitalism: How economic growth has made us smarter-and more unequal. Princeton University Press.
Lynn, R., & Vanhanen, T. (2012). National iqs: A review of their educational, cognitive, economic, political, demographic, sociological, epidemiological, geographic and climatic correlates. Intelligence, 40(2), 226–234. https://doi.org/10.1016/j.intell.2011.11.004
Rindermann, H., Becker, D., & Coyle, T. R. (2020). Survey of expert opinion on intelligence: Intelligence research, experts’ background, controversial issues, and the media. Intelligence, 78, 101406. https://doi.org/10.1016/j.intell.2019.101406
Ritchie, S. J., & Tucker-Drob, E. M. (2018). How much does education improve intelligence? A meta-analysis. Psychological Science, 29(8), 1358–1369. https://doi.org/10.1177/0956797618774253
Strenze, T. (2014). Intelligence and success. Handbook of Intelligence, 405–413. https://doi.org/10.1007/978-1-4939-1562-0_25
te Nijenhuis, J., Jongeneel-Grimen, B., & Kirkegaard, E. O. W. (2014). Are headstart gains on the g factor? A meta-analysis. Intelligence, 46, 209–215. https://doi.org/10.1016/j.intell.2014.07.001
Waterhouse, L. (2006). Multiple intelligences, the mozart effect, and emotional intelligence: A critical review. Educational Psychologist, 41(4), 207–225. https://doi.org/10.1207/s15326985ep4104_1
iq testinden korkuyorum :/ yarısını çözdüm 100 civarı çıktı bereket versin dedim bir daha uğramam gerekli olabilir rasyonel birisi olarak ama....ama..... dogru degilmi verdigi cevap yarısını cözsem de ? umarım öyledir.
hocam bu arada, zekanın bireysel kalıtsallıgı üstüne ne dersiniz ? mesela, aptal anne babadan zeki bir cocuk dogabilir mi (gerceklesiyor mu dünyada)? dahilerin hepsinin anne babası da yüksek zekaya mı sahip ?